| شرح | معرفی مختصر | کتگوری | اسم یا کلمه |
| | مرکز ولایت پکتیا گردیز، مرکب از دو کلمه است:(گر=غر= کوه ودیز = دژ=قلعه)وبطور مرکب یعنی قلعه کوه پیکر).
دژ تاريخ سيستان (ص۲۴) ميگويدکه شهر گرديز در مشرق غزنه را حمزه آذرک شاری(کسی که بهشت را باخون خریده باشد) بنياد کرد.
حمزه بن عبدالله یکی از روسای خوارج سبستان یود که طی سالهای ۱۸۱ هجری تا ۲۱۳ هجری خوارج سبستان را رهبری میکرد. او بود که در عهد حلافت هارون الرشید برحاکم عربی سبستان خروج کرد.و بمردم سبسنان اعلام داشت: " یک درهم خراج به عمال خلافت ندهید چون شمارا نگه نتواند داشت".وسپس مناطق بین زرنج تا هرات را از وجود حکام عربی علی بن عیسی حاکم عربی خراسان پاک ساخت. و درسالهای بعد باسی هزار مرد قرآن خوان از خوارج به جنگ هاروالرشید تا نیشاپور شتافت ولی وقتی به نیشاپور رسید مطلع سد که هارون الرشید درگذشته است(۱۹۳هق) حمزه جنگ با عساکر ماتمدار را جایز ندانست و از آنجا برای نشر اسلام بسوی هند وسند شتافت و مدت ۷ سال در سرزمین های هند شمشیر زد ومردم را به پذیرش اسلام وادار ساخت. صاحب نظران مینویسند که حمزه چنان برای اسلام جنگید که رستم برای بقای سلطنت کیاتی شمشیر زد.جنگهای حمزه در داستانهای امیرحمزه صاحب قران ورموز حمزه آمده است وبرخی او را با حمزه عم پیغمبر به اشتباه یکی دانسته اند.
مولف تاریخ سیستان که ممکن است تمایلی بخوارج داشته بوده باشد بطور مشرح از نهضت حمزه بن عبدالله الشاری سخن گفته و دریکجا میگوید.گردیز را حمزه شاری ساخت.
تاريخ گرديز به دوره های پيش از اسلام می رسد، اما نقش خوارج در باز سازی يا گسترش شهر گردیز کاملا امکان پذير است، و احتمال می رود که بخشی از جریان گسترش اسلام در قلمرو زنبيلها باشد که ظاهرا در سده های سوم و چهارم هجری (نهم و دهم م) روی داده است.
حدود العالم( آغاز ۳۷۲ق برابر با ۳ـ۹۸۲م) در توصيف گرديز می گويدکه اين شهر حصار استواری دارد و مردمان آن مذهب خارجی دارند. در ۲۵۶ ق( ۸۷۰ م) که يعقوب بن ليث صفاری گرديز را محاصره کرد، شخصی بنام افلح از امرای محلی بر آن فرمان می راند. این شخص سرانجام به یعقوب لیث تسلیم گردید وبه پرداختن خراج به دولت صفاری گردن نهاد.
مسشرق انگلیسی بوسورت میگوید:" قراينی در دست است که اين اميران از خوارج بودند. به گواهی کتيبه ای
عربی و سانسکريت که در موزه پشاور نگهداری می شود اسلام از سال ۲۴۳ق برابر با ۸۷۵م در دره توچی وزيرستان حضور داشته است، بنابرین نميتوان گفت که خوارج قشری در اينجا فعاليت نمی کردند.» ( بوسورت ، تاريخ سيستان ... ، ترجمه حسن انوشه ، ۱۳۷۰، صص ۲۱۸-۲۱۷) | شهر | شهر گردیز |
دره دوم به طرف شرق پائین شده به داخل اقوام منگل پیش میرود، دره سوم به طرف جنوب مشرق پائین شده به جدران امتداد می یابد و این دره عبارت از دری خیل بوده و سرک خوست هم به همین دره سرازیر می شود و از اینجا بعد سرک در بین جنگل های غلو (ارچه، جلغوزه، سرو) بلوط سیر می کند به دو طرف دره بین جنگلها آبادی های مردمان جدران در بعضی حصص انبوه و در بعضی حصص انبوه و در بعضی حصص بصورتی که قلعه دیده می شود بالاخره سرک پس از طی تقریباً (۱۷) کیلومتر بموضع (وزی) که مقر علاقه داری دری خیل می باشد مواصلت می نماید از وزی به بعد سرک استقامت خود را به طرف مشرق گردانیده و وضع مارپیچی خود را هم از دست میدهد و صورت راه همواری را اختیار می نماید که در ساحل و دو طرفه دریا انار باغ های متعدد و منازل اهالی را بر فراز، کوها جنگل های ارچه جلغوزه و سرو کوهی و غیره بنظر میآید پس از طی تقریباً (۲۹) کیلومتر از پل سید خیل عبور نموده به آبادیها و قلعه های المره می رسد در المره دره هم وسعت کافی یافته زمین های مزروعی و باغ های زیادتری به مشاهده می رسد. در حصه وسطی و فراخنای این دره قریه های موسوم به کپلی پلی، لوله قرار گرفته و به طرف دست چپ قلعه سرکاری مقر علاقه داری المره واقع و به طرف دست راست بر فراز پشته بلندی قلعه مستحکم عسکری موسوم به نادر) شاه کوت) کائن می باشد، پس از طی تخمین ۹ کیلومتر از المره به میدان وسیع و اراضی سرسبز و شاداب علاقه مندوزائی به نام علاقه داری اسمعیل خیل می رسد این موضوع از شادابترین حصه این وادی بوده مزروعات، گندم، جو، جواری شالی و باغ های، سیب، انگور، زردآلو آلو انار کم و بیش دیده می شود در اسمعیل خیل بکنار سرک عمومی تعمیر عصری برای مکتب آباد گردیده است. بعد از اسمعیل خیل سرک به اراضی همواری که در بعضی حصص سرمه ریگ دارد و برای زراعت مساعد نبوده و لامزروع مانده است سیر می کند و بالاخره پس از مسافه تخمین ۱۲ کیلومتر دیگر به خوست مقر حکومتی و قرارگاه فرقه عسکری مقیم آنجا مواصلت می نماید. (قاموس جغرافیای افغانستان)
| راه بین خوست و گردیز: خوست به طرف جنوب مشرق گردیز به فاصله (۱۱۶) کیلومتر واقعست سرکیکه از طرف جنوب شهر گردیز کشیده شده بعد از طی تخمین یک کیلومتر به دو شعبه تقسیم می شود، یک حصه آن به طرف مغرب امتداد یافته بارگون میرود که پیشتر ذکر شد و شعبه دوم همین سرک است که بخوست میرود. نخست سرک به سمت جنوب و سپس به طرف شمال مشرق سیر نموده در «سینگی» کوهی که حدود جنوبی رود احمد زائی را تشکیل میدهد متدرجاً با بالا برآمده آبادی ها و سر سبزی های رود احمد زائی را به طرف دست چپ قرار میدهد این سرک در حصه و سطی رود در موضع (ميلن) بصورت نیم دائره گولائی کوه را پیموده بالاخره بر فراز کوتلی موسوم به (سروتی) بر می.آید از فراز کوتل طوریکه مشاهده می شود سه دره به سه جهة فرود گردیده است، دره اول به طرف شمال و آن عبارت از همین درۀ میلن می باشد که برود احمد زائی وصل می شود. . (قاموس جغرافیای افغانستان) | مسیر راه | مسیر راه خوست - گردیز |
| | این راه از گوشه جنوب مشرق کابل از پای بالاحصار شروع شده مستقيماً به طرف جنوب پیشرفته در (۳) کیلومتری موضع (بینی حصار و على الترتيب سنگ نوشته خیر آباد) چهار آسیاب را عبور نموده در آخر آبادی های چهارآسیاب از (دشت سقاوه) می گذرد و در حدود سفید سنگ به مسافه ۳۰ کیلومتری کابل داخل جلگه وسیع و سرسبز لوگر می گردد و از مناطق آبادان محمد آغه، پورک، اغجان و کلنگار گذشته در حصه تنگنای وادی به (پل علم) که بر سر دریای لوگر بنا گردیده است می رسد. سپس از پل علم گذشته به استقامت جنوب و جنوب پس از طی مسافه کمی از اراضی (پاد خواب شانه) و جلگه سرسبز لوگر گذاشته در بین زمین خشک و لامزروع موسوم به (دشت بیدک) به طرف (کوتل تیره) پیش میرود و متدرجا بلند شده به ده کوچک (التمور) که در پای (کوتل تیره) واقع و حد فاصل ولایت جنوبی و کابل شمرده می شود واصل می گردد و مستقیماً به شکل مارپیچ از کوتل تیره و تنگنای آن بر آمده در موضع (قلعهٔ سفید) از دره خارج می شود و بالاخره پس از طی یک مسافه که زمین خاره و خشک و دامنه جبال است داخل اراضی زراعتی و آبادی های قریه جات و قصبات گردیز می گردد و این راه از کابل تا شهر گردیز (۱۲۲) کیلومتر دارد.
(قاموس جغرافیای افغانستان) | مسیر راه | مسیر راه راه بین کابل و گردیز |
| | از شهر گردیز چهار سرک دیگری به چهار سمت منشعب شده به غزنی، ارگون، خوست و میرز که امتداد یافته است بدین قرار است: راه بین گردیز و میرز: که راه سوم از گردیز به طرف شمال امتداد و پس از طی مسافه محدودی به سمت مشرق سیر نموده بحاشیه شمال وادی سرسبزی موسوم به رود احمد زائی بدشت سنگزاری از دامنۀ جبال غرک و مچلغو عبور می نماید به سمت جنوب راه اراضی آباد و سر سبز و قلعه های متعدد مردمان احمد زائی قرار گرفته و بسمت شمال بدامنه کوه جنگل و منظره دور نمای (غرک و مچلمغو) جلب توجه می نماید. پس از طی یک مسافه از رود مچلغو گذشته به کندل خیل که حد فاصل بین احمد زائی و منگل می باشد می رسد. از کندل خیل یک سرک به طرف راست دور خورده به علاقه داری طوطاخیل و از آن جا بسرک خوست وصل می شود سرک اصلی به طرف شرق امتداد یافته بعد از طی یک مسافه به میرز که مواصلت و منتهی می گردد. (قاموس جغرافیای افغانستان) | مسیر راه | مسیر راه گردیز-میرز |
| | راه بین کابل و گردیز - این راه از گوشه جنوب مشرق کابل از پای بالاحصار شروع شده مستقيماً به طرف جنوب پیشرفته در (۳) کیلومتری موضع (بینی حصار و على الترتيب سنگ نوشته خیر آباد) چهار آسیاب را عبور نموده در آخر آبادی های چهارآسیاب از (دشت سقاوه) می گذرد و در حدود سفید سنگ به مسافه ۳۰ کیلومتری کابل داخل جلگه وسیع و سرسبز لوگر می گردد و از مناطق آبادان محمد آغه، پورک، اغجان و کلنگار گذشته در حصه تنگنای وادی به (پل علم) که بر سر دریای لوگر بنا گردیده است می رسد. سپس از پل علم گذشته به استقامت جنوب و جنوب پس از طی مسافه کمی از اراضی (پاد خواب شانه) و جلگه سرسبز لوگر گذاشته در بین زمین خشک و لامزروع موسوم به (دشت بیدک) به طرف (کوتل تیره) پیش میرود و متدرجا بلند شده به ده کوچک (التمور) که در پای (کوتل تیره) واقع و حد فاصل ولایت جنوبی و کابل شمرده می شود واصل می گردد و مستقیماً به شکل مارپیچ از کوتل تیره و تنگنای آن بر آمده در موضع (قلعهٔ سفید) از دره خارج می شود و بالاخره پس از طی یک مسافه که زمین خاره و خشک و دامنه جبال است داخل اراضی زراعتی و آبادی های قریه جات و قصبات گردیز می گردد و این راه از کابل تا شهر گردیز (۱۲۲) کیلومتر دارد. (قاموس جغرافیای افغانستان) | مسیر راه | مسیر راه کابل-گردیز |
