​ب  تعداد نفوس خلم و وضعیت اقتصادی آن: نفوس داخل احصائیه خلم با مربوطات آن زائد از شانزده هزار نفر خواهد بود که نخمین دوازده هزار آنرا ساکنین مرکز شهر و مابقی را اهالی قریه جاته و قصبات مربوطه آن تشکیل می دهد روی همرفته تعداد عمومی ذکور و اناث آن متجاوز از (۲۵) ه زار تخمین شده می تواند قبل از سی سال خلم یک شهر بزرگ تجارتی بود و گمرک آن تشکیل وسیعی داشت تقریباً تمام مال التجاره وارداتی و صادراتی مزار شریف در گمرک مذکور محصول یا به اصطلاح آن وقت (چهل یک) میشد یعنی از هر حیث چلند بازارش خوب بود و مردم وضع راحتی داشتند لهذا پیشه و صنعت هم درین جا ترقی داشت چنانچه هنوز هم روح صنعت در آنجا از هر حیث باقی است و صنایع دستی با وجود ضعف و عدم چلش رونق خود را از دست نداده پیشه وران بعنعنه وتوراتث بكار خود ادامه داده اند.

ج  انواع پیشه و خواص طبیعی مردم: مردم خلم بالطبع سخاوت پسند،  مهمان نواز،  زحمت کش و حساس اند اندوختن را کمتر یاد دارند زیرا عاید قابل اندوختن ندارند چون ثروت کم است ذوق تعمیر هم در آنها کمتر سراغ می شود خانه ها و منازل بالعموم گنبدی و گلی است منازلشان اگر چه غریبانه و بی سلیقه می باشد اما نظافت و طهارت در خانه و لباس و خوارک شان نهایت مرعی دیده می شود بازار کهنه و مخروبه دارد که از هر حیث قابل اصلاح است این مردم بیشتر به زراعت مايلاند لهذا طبقه زارع و کشاورز تقریباً در صف اول آنها قریه جاتر دارد مدارس متعدد و علمای متبحریکه در گذشته و حال در آنجا موجود بوده و هستند از علم دوستی و استعداد فطری آنها نمایندگی می کند صنایع دستی از قبیل بافندگی،  دباغی،  معماری،  نجاری،  آهنگری،  مسگری کف دوزی در آنجا به پیمانه وسیعی وجود دارد که هر صنف آنها از قبیل نجار و مسگر و آهنگر و چرمگر و غیره در بازار یک رسته یا سلسله مطولی را تشکیل داده اند خصوصاً صنعت دباغی در آن محیط حائز اهمیت به سزای می باشد که در صورت اعانت و اصلاحات فنی قابل هرگونه پیشرفت به نظر میآید چنانچه فعلاً پیمانه زیادی محصولات پخته آن در مرکز کابل وارد و به استهلاک می رسد هكذا صنعت بافندگی طبقه غربا و کشاورزان اکثراً پوشاکه آنها از پیراهن تا کفن و از چوش پای یک نوع موزه ای کلفتی است که دهاقین و چوپانها استعمال می کنند تا لنگی سر از محصول کار و زحمت خودشان تهیه می شود دیگر صنایع خلم را هم از حیث نفاست و استحکام و دوام مردم می خرند و در داخل به نام تجارت و تعارف انتقال می دهند. مانند اشیای مصنوعه آهن باب و مس (باب تربیه مواشی هم تقریباً از ممیزات آنهاست بالخاصه گاوهای شیری و نسلهای بهترین اسب در آنجا خوب تربیه می شود گوسفد عربی و قره قلی را هم برخی بایهای افاغنه و مردم بادیه نشین تربیت می کنند چنانچه یکی از منابع بزرگ محصول قره قل و پشم دشت خیر آباد که در بین راه کندز و خلم واقع است می باشد دشت مذکور که در موسم تول زای) گوسفند چراگاه عمومی مردم مالدار وطنی و کندهاری است از نقطه نظر اقتصادی اهمیت خاصی دارد که قابل توجه مزید است.

د  محصولات کشاورزی و استعداد طبیعی: آن ساحه و رقبه زمینهای قابل زرع در خلم نهایت وسیع اما نظر به قلت آب زمین تحت زراعت بسیار قلیل و ناچیز است که آنهم همواره به قلت آب مواجه بوده تنها و فقط مساعدت فصول و بارندگی های موسمی به آن کمک می نماید یعنی زراعت خلم را بارانهای نافع و ورود سیلاب های موسمی که در برج حمل و ثور از منابع دور دست سرازیر می شود به حاصل میرساند آنهم در صورتیکه ورود سیلاب ها منظم و متوازن باشد و الا در بعضی سالها که آب به حالت طغیان و طوفان در آمده از وضع طبیعی خارج می شود عوض فایده نقص وارد می کند خاک آن نهایت عمیق و مستعد هر نوع زراعت است مگر به اصطلاح (زردگل) و بسیار آب طلب می باشد یعنی اگر آب رود در مواقع معین به آن نرسد سریعاً خشکیده و سخت می شود و حاصل زرع را هر چه هست میسوزاند و هم هرگاه آب به اندازه کافی به آن برسد باشد حاصل را هم فوق العاده خوب و خاطر خواه بار می آید. محصولات زراعتی در آنجا عبارت اند از: گندم، جو، ارزن، جوار، کنجد، زغر، فالیز اراضی که در آن خربوزه و تربوز میکارند، ماش،  نخود،  مشنک و غیره. زردک، شلغم و پیاز که نسبتاً آب کافی لازم دارد به قدر کفایت خود شهر در باغها زرع می شود و در صورت تربیه فوق العاده حاصل خوبی می دهد ازین جهت در موقع وفور آب ممکن است بهترین و شیرین ترین نوع لبلبو را نیز از زراعت آنجا به دست آورد. زرع کچالو در خلم چندان عمومیت ندارد البته یا خوب حاصل نمی شود و یا غالباً مـردم به طريقه زراعت و استحصال آن بلد نیستند. حاصل پنبه نیز در خلم نوعیت و مزیت خاصی دارد لکن از قلت آب زراعت آن بسیار وسیع نیست. دیگر از محصولات مهم و جالب توجهی که بخشی از صادرات تجارتی ما را تشکیل داده (بادام) است که بهترین نوع آن از خلم به بازار عرضه می شود و ممکن است سالانه پیش از یک هزار خروار محصول آن خواهد بود هرگاه درین باره توجه و در تکثیر اشجار بادام اقدامات مؤثری به عمل آید یعنی منابع آب های جدیدی برای توسیع زراعت خلم کشف و باغهای تازه احداث گردد. البته به محصولات آن افزایش به عمل آمده و بنیه اقتصادی عمومی را تقویه خواهد کرد. هكذا محصول میوه جات از قبیل انگور خربوزه، ناک،  زردآلو،  شفتالو،  انار،  انجیر و غیره هم در محیط خلم و مربوطات آن قابل هرگونه تعریف است که میتوان در اثر توسعه باغها و تحت شرایط لازمه برای صادرات از آن استفاده نمود. خلاصه خلم که از هر جهت یک مرز مساعد برای توسیع زراعت است در صورت رسیدن به موقعيت حقیقی خودش شک نیست محصولات آن به مراتب بلندتر رفته حصه بزرگ از مملکت را فراهم و نفوس کثیری را در دامان بسیط خویش پرورش خواهد احتیاجات عمومی داد

هـ  محصولات طبیعی از محصولات طبیعی خلم: پسته و هنگ است که هر ساله به مقدار زیادی مردم از کوها جنگلات آن جمع آوری نموده به بازار عرضه می دارند و این هم بخش بزرگی از صادرات مملکت می باشد بیخ چوکری نیز که دباغان برای پخت چرم به کار می برند در موقعش یک وسیله خوبی برای اعاشه مردم غریبکار و زحمت کش است که از کوه ها حصول می نمایند هرگاه به صورت فنی مطالعه و تدقیقات راجع به آن به عمل آید شاید برای رنگ دادن هرگونه چرم و دیگر اشیا نیز استعمال شده بتواند منجمله از همه اولتر ترتیب استحصال پسته و مراقبت جنگلات آن دقیقاً قابل توجه و اصلاحات است که بایست از خرابی و بربادی آن جلوگیری به عمل آید بلکه در توسعه آن تدابیر لازمه به خرج داده شود و استحصال محصول آن را که مرم در اثر پیشدستی و بی انتظامی اکثراً خام می چینند و بازار خارجی آن را هم به این صورت خراب میسارند از دست بردها و خسارتها وقایه و محافظه کنند.

و ـ معادن در خلم

۱  یک سلسله چاه های معدن نمک شوره به فاصله تخمین ۲۱ کیلومتر جانب شمال غرب خلم در وسط ریگستان ساحل آمو واقعست. که همه ساله به پیمانه معتنابهی از آن نمک استخراج می نمایند اهالی اطراف چاه های مذکور از همان گل خود معدن می آلایند که نهایت سخت شده از خرابی چاه ها در برابر اب و باران و غیره تا حد ممکن جلوگیری می کند.

۲  یک نوع سنگ سوخت به استثنای سنگ زغال در سلسله کوه تکه زار و کوه سنج متصل تنگی مشهور تاجقرغان یافت می شود که اگر قدری از روی خاک عمیق تر گرفته شود بسیار خوب و بادوام می سوزد ولی بوی تند و زننده دارد.

در داخل تنگی تاجقرغان یعنی مدخل جنوبی آن یک خاک سرخی موجود است که بعضی اشخاص معمر و موسفیدان خلم می گویند در زمانه سابق مسگران به وسیله کوره و دیگر اسباب و ادوات معموله از خاک های مذکور (مس) استحصال می کردند اما چون هزینه مصارف آن بر محصولش غالب آمد لهذا از آن دست کشیدند. علاوتاً حکایت می کنند که در سال ۱۳۰۱ شمسی زمانیکه مرحوم محمد ابراهیم خان وزیر عدلیه رئیس تنظیمه آنولا بودند چند نفر زرگران را جمع و در حالیکه میرزا محمد قاسم خان مرحوم و برخی دیگر از معاریف خلم حضور داشتند به وسائل معموله خاک مذکوره را تحت تجزیه و تجربه قرار دادند در نتیجه ثابت شد که خاک مذکور دارای (مس) بوده و هر قدر عمیق تر از سطح زمین گرفته شود محصول آن هم بیشتر است.

ز - امکان توسیع زراعت و انکشاف منابع جدید آب در خلم:  قبل از این که بدادن معلومات منابع آبهای جدی در خلم پرداخته شود لازم است راجع به ساحت اراضى لم يزرع آن محيط معلومات مختصری تقدیم گردد: سواحل دریای آمو حصه خاک افغانستان از نواحی حضرت امام صاحب قطغن الى (خم آب) و پس از آن متصل به سرحدات خشکه افغانی با خاک شوروی الی اندخوی میمنه دشت عظیم و پهناوری در مرز مملوکه افغانستان وجود دارد که به استثنای حصص ریگستانی آن باقی كاملاً محتاج آب و مستعد زراعت می باشد. ولی فعلاً راجع به یک حصه آن که منطقه خلم بدان مشرف است بحث می شود درین ناحیه از شرق كوتل (ابدو) الى غرب كوتل (شباغلى) به فاصله تخمین شصت کیلومتر و از خط امتداد سرک قطغن و مزار شریف به دامنه شمال شهر الى حصص ریگستان ساحل آمو به فاصله تخمین ۳۰ کیلومتر یک قطعه اراضی مسطح و هموار وجود دارد که در صورت وجود آب از هر حیث قبابل زرع دیده می شود از جمله این ساحت وسیع تقریباً به تعدد سیصد و پنجاه پیکال یک پیکال ۳۲ جریب مزروعی به نواحی اطراف شهر وجود دارد،  که آنها هم آب کافی نداشته و طوری که قبلاً تذکر دادیم زراعین و مالکین پیکال های مذکور همواره به مشکلات قلت آب دچار می باشند.

از ملاحظه آثار باستانی و خرابه ها و ابنیهٔ تاریخی آن معلوم می شود که در قدیم الایام این نواحی کاملاً معمور و مسکون بوده و یک نهر بزرگی از دریای کندز این مناطق را آبیاری می کرده است. چنانچه از سلسله ای خرابه های ممتد و آثار نهر کهنه که در حصص مختلف آن موجود است معلوم می شود که از حدود قلعه زال قطغن الی کهنه شهرک سیاه گرد مزار شریف که تقریباً ۱۱۶ کیلو مکتر از هم مسافه دارد یک سلسله آبادی های بوده که در اطراف یک نهر بزرگ علائم زیست و زندگانی را نشان می دهد و اکنون هم چند اثر تاریخی آن در نواحی شمال خلم و در سطح اراضی مذکور وجود دارد ازین قرارند:

(شهربانو)- تخمین به فاصلۀ هجده یا بیست کیلومتر درست به استقامت شمال خلم یک سلسله خرابه های افتاده است که آثار مجد و تمدن مردم آن سامان را در عصر خودشان نمایندگی می کند چنانچه در فصل بهار برج حمل و ثور که باران های بهاری قشر زمین را می شوید کسانیکه برای تماشا و غیره بدانجا می روند بعضاً دانه های قیمتی را از قبیل فیروزه و ياقوت و عقیق و امثالهم در اثر درخشندگی که پرتو خورشید به آنها می بخشد بدست می آورند و هم بعضی مسکوکات قدیمه و مجسمه های کوچک تاریخی نیز دستیاب می نمایند. اما مردم چنین روایت می کنند که آبادی های مذکور معاصر بلخ قدیم یا باختر بوده و این شهر به نام زنی که مؤسس و ملکه آن بوده است مسمی گردیده درین اواخر در موضع مذکور حفریاتی هم از طرف هیئت باستان شناسی دولت به عمل آمده و آثاری کشف گردیده.

(چتر آباد یکسرچوت وسكون)- قلعه مخروبه ایست به شمال شرق شهر موجوده خلم تخمين به فاصله سی کیلومتر این قلعه در وسط راه (غیر موتررو) بین خلم و قلعه زال واقع گردیده که آثار قلعه و ابنیه های ما حول آن به خوبی مشاهده می شود همچنان با آثار دیگری از بناهای قدیمه در نواحی مختلفه این دشت وجود دارد که نام و نشان آنها بکلی از خاطره ها محو شده جز توده های خاک و دیوارهای بهم افتاده از آنها چیزی باقی نیست

(نهر چتر آباد)- مجرای نهر وسیعی که اصلاً از دریای کندز منبع می گیرد به فاصله تخمین کیلومتر جانب شمال شهر خلم از استقامت شرق به غرب می گذرد که اکثر حصص آن را در اثر طوفانهای باد ریگ احتوا کرده ولی با وجود آن آثار نهر مذکور جسته جسته در حدود چتر آباد و غيره مواضع مختلف الی کهنه (شهرک مزار شریف) درست مشاهده می شود حتی آثار این نهر تا نواحی شمال اند خوی نیز امتداد دارد از علائم نهر مذکور که به نام (ظلم آباد) نیز یاد می شود. یکی این است که نهر مذکور از حصه قلعه زال یک سر جانب غرب میلان داشته از شمال دشت خیر آباد و و آبدان میرعلم و خلم و نواحی سیاه گرد خط سیر خود را ادامه داده بیشتر به حصص ریگستان هم داخل است چنانچه در بعضی حصه ای رنگ علایم تذر یا تونلهای خشت پخته هم به نظر می رسد بنابران اگر آب آن مجدداً هم جاری شود اراضی سواحل جنوب خود را در نواحی خلم که زمینهای قابل زراعت زیاد می باشند کاملاً مستفید و سیراب ساخته نخواهد توانست. سطح زیر اراضی طرف جنوب که بدامنه کوه مشرف است سطح آن طبعاً نسبت به سطح نهر مذکور بلندتر بوده و ممکن است در حدود خلم قسمتی از سواحل نزدیک نهر مذکور از آب آن مزروع شده بتواند اما این نهر دشتهای شمال مزار شریف و به خصوص اراضى لم يزرع سیاه گرد و کهنه شهرک را کاملاً آبیاری خواهد کرد.

سرچشمه آب موجوده خلم و انکشاف منابع جدید آن برای افزایش آب موجوده خلم و مزروع ساختن تقریباً تمام ساحت اراضی لم یزرع آن که قبلاً تعریف آن گذشت منابع جدید دیگری هم موجود است که میتوان به آسانی آبهای مذکور را نیز شامل نهر خلم و سمنگان نمود. آب های موجوده خلم و سمنگان که از حصص سرخ قلعه مربوط علاقه داری روئی و دو آب سرچشمه می گیرد پس از سیر آب ساختن زراعت آبی (روئی) و (دو آب) و اراضی زراعتی سمنگان و علاقه سرقیه بیرون تنگی تاجقرغان اخیراً به خلم وارد و به زراعت آنجا منتهی می شود این آب هم بین خلم و سمنگان به نوبت تقسیم شده و طبق قرارداد و مقرراتیکه بین آنها قائم است باید هیچ کدام به حق آبه دیگری تشبث و دست درازی نکند لهذا در مواقعی که نوبت حقآبه سمنگان می باشد کاملاً آب رودخانه را از آنجا خشک می سازند و درین اوقات از آب مذکور محروم بوده تنها چند چشمه ایست که در بیرون تنگی خلم واقع و به خوارک آبه و زراعت خلم کمک شایانی می نماید گویا مردم سمنگان هم از نقطه نظر سر آب بودن شان و هم از حيث محدودیت و تنگی ساحت اراضی آنقدر به زیادت آب احتیاج حس نمی کنند. (قاموس جغرافیای افغانستان)